Baldur Ragnarsson
Bildoj el la historio de la Esperanta Literaturo
Artikoloj verkitaj por la revuo Juna amiko
L.N.M. Newell (1902-1968)
Leonard
Noel Mansell Newell naskiĝis
en 1902, anglo laŭ deveno, sed envere monda civitano, kiu vivis kaj
laboris ne nur en sia hejmlando, sed en multaj aliaj landoj: Francio, Italio,
Belgio, Egiptio, Sudano, Aŭstralio. Samtempe li estis ĉiam fidela
civitano de tiu fikcia lando sen limoj, kiun ni ofte nomas Esperantujo. Li
lernis Esperanton kiel
14-jara knabo. Li partoprenis la esperantistan agadon en Londono kiel estrarano de Londona
Esperanto-klubo; li estis kunaranĝanto de la Universala Kongreso de
Esperanto en Oksfordo 1930; dum kelkaj jaroj li estis ĉefredaktoro de International Language, anglalingva
revuo por propagandi Esperanton. Li havis multajn profesiojn dum sia vivo, sed ĉiam
daŭre aktivis por Esperanto: instruis, organizis, redaktis, verkis,
tradukis, kie ajn li trovis sin. Entute Newell estis unu el tiuj homoj, kiuj
vivlonge dediĉis sin al ĉiuj flankoj de Esperanta agado, tamen sen
bruo kaj ambiciaj klopodoj, ĉar li estis homo modesta kaj netrudema.
Kiel verkisto Newell
eminentis kiel prozisto, lia novelaro Bakŝiŝ (1938) estas rigardata kiel
klasikaĵo de la Esperanta novel-arto. Sed li verkis ankaŭ poemojn,
kvankam nur en malgranda kvanto; en Kolektitaj
poemoj (1987), prizorgita de Edwin de Kock, ili sumas je nur 29 verkoj.
Liaj poemoj estas klaraj, priskribe realismaj kaj ofte emaj al filozofiaj
pensoj. En poemo, titolita Filozofo,
li trovas araneon en prunteprenita libro: “Sur
paĝo dudek-sepa mi trovis araneon; / Ĝi volis filozofi, sed trovis la
pereon, / Anstataŭ kapti puŝojn, ĝi retis mond-enigmon”. Por
mi aparte simpatia estas poemo, kiun la poeto dediĉis amike al Idista
poeto (jes, ankaŭ en Ido oni poetis); la poemo havas la titolon La Lasta, kaj tiel Newell komparas sian
Idistan poet-amikon al romana soldato, kiu kuraĝe postenas ĉe la
lasta landlimo, jam forgesita. Oni konstatas la kunsenton de la Esperantista
poeto kun sia kolego Idista:
Kiel soldato kantas romana,
Sola ĉe l’lasta landlim’ forgesita,
Kuraĝa ĉe sia posteno
Dum detruas patrujon barbaroj;
Kiel sur morta
tero mortkantas
Siajn amatojn lasta homido,
Sub neĝeroj silente ŝvebantaj
,
Atendante la blindan ĥaoson:
Tiel Idisto lasta vi kantas
Morne al mondo, kiu forgesis
La lingvon de vi amegatan.
O poeto fidela, saluton!
Kiel menciite, la noveloj de
Newell jam havas rangon de klasikeco en la Esperanta proza arto. Kaj ne nur pro
elstara stilo, sed antaŭ ĉio pro priskriboj de realecaj scenoj kaj
personaj portretoj, kiuj vivigas homojn kaj okazojn tiomgrade, ke ili
partoprenigas la leganton en la rakonta proceso kaj sekve restas en la memoro.
La noveloj de Bakŝiŝ havas
sian okaz-terenon en Egiptio, kie Newell pasigis du jarojn inter la mondmilitoj
instruante Esperanton. La noveloj plejparte traktas la reciprokan nekomprenon
kaj foje konfliktojn inter la malsimilaj
kutimoj de Eŭropanoj kaj la moroj de Egiptoj. Kvankam la noveloj ja
montras la eŭropecan perspektivon de la aŭtoro, li ofte simpatias kun
la egipta flanko kaj ironias pri la brita kaj franca flanko. Emocie pensigaj estas du
rakontoj, Edziĝpropono kaj La kriketludo, pri Eŭropaj virinoj, kiuj vojaĝas
al Egiptio por tie ekvivi kun siaj egiptaj edzoj. Ilia elreviĝo estas
priskribita kun profunda komprenemo, ili spertas duoblan malfacilon: la
fremdecon de alia kulturo kaj malestimon de aliaj Europanoj pri iliaj rilatoj
kun Egiptoj.
Newell estis
diligenta tradukisto. Lia plej ambicia traduko estas tiu de Hamleto, 1964. Per sia traduko Newell
celis tradukon multe pli precizan ol tiun de Zamenhof de 1894. Newell estis
bone ekipita por tia traduko, li bone konis la lingvon de Shakespeare, liajn
aludojn kaj la nuancajn signifojn, kiuj postulis detalan enkondukon kaj
abundajn klarigojn. Por Newell la ĉefa devo de la tradukanto de Hamleto
estas plej ebla fideleco al la originalo kaj laŭeble
ekzakta redono de nuancoj, eĉ je la kosto de pli arta versio, aŭ pli
simpla legado, kiel
ĉe Zamenhof. Tiu vidpunkto de Newell kontrastis kun tiu de alia Shakespeare-tradukinto,
Reto Rossetti, kiu tradukis alian dramon, Otelo.
Tiu konflikto rezultis en du skoloj koncerne tradukadon de Ŝekspiraj
dramoj, la fidelisma skolo kaj la artisma skolo. Efektive, la du skoloj ne
estas tiel draste diferencaj, ambaŭ havas siajn akcepteblajn flankojn kaj
eblecojn de ekvilibreco.
L.N.M. Newell multe
kontribuis al la literaturaj revuoj de sia tempo, Literatura Mondo, La nica
literatura revuo kaj Norda Prismo.
Li multe tradukis el la angla poezio, i.a. la plej faman poemon de Coleridge, La Maljuna Maristo (The Ancient
Mariner). Poemoj de Newell aperis en la kolekto Dekdu poetoj, 1934 kaj en Esperanta
Antologio, 1958 (2-a eldono 1984). Du liaj noveloj, Nomado kaj Tragedio,
troviĝas en 33 rakontoj, La
Esperanta Novelarto, 1964. Newell mortis en Aŭstralio en 1968,
66-jara.
(Juna
amiko, septembro 2010)